Historia Krupówek

Krupówki to jedna z najbardziej znanych i charakterystycznych ulic w Polsce. Leżą one w centralnej części miasta Zakopane, przebiegając z północnego-zachodu na południowy - wschód. Na całej długości lekko się wznoszą. Swój początek mają przy skrzyżowaniu z ulicą Nowotarską i Kościeliską, biegnąc na północ przez skrzyżowanie z ulicami T. Kościuszki i Ogrodową, dalej w górnej części łączą się z Alejami 3 Maja i kończą na skrzyżowaniu ulic: Witkiewicza, Tetmajera i Zamoyskiego. Ulica ciągnie się na długości ok. 1100 m, a skrzyżowanie ulic: Krupówki i T. Kościuszki znajduje się na wysokości 838 m n.p.m.. Jej nazwa pochodzi od leżącej w jej górnym biegu polany należącej niegdyś do rodziny Krupowskich. Początkowo była to ścieżka łącząca Nawsie z zakładem hutniczym w Kuźnicach. Wcześniej nazywana była „Drogą do Kuźnic”. Zmieniła swoją nazwę na „Krupówki” około połowy lat ’80 XIX wieku. W literaturze przedmiotu pojawia się jeszcze jedno określenie dla tego traktu, a mianowicie zwaną ją także „Drogą Grzeszników”. Nazwa ta miała funkcjonować około połowy XIX wieku, kiedy to pracujący w hutach górnicy przybywali tłumnie do nowo wybudowanego kościoła (1847 r.). W 1885 r. górna jej część weszła w skład ulicy Chałubińskiego, a w 1896 odcinek pomiędzy ulicą Chałubińskiego, a dzisiejszą ulicą Kraszewskiego zaczęto nazywać ulicą W. Zamoyskiego.

Początki rozwoju miasta sięgają XVIII w., kiedy to za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego rozpoczęto w Tatrach poszukiwania złóż metali. Po odkryciu pokładów rudy żelaza w ilościach pozwalających na wydobycie przemysłowe, w 1766 r. przystąpiono do budowy huty w Kuźnicach, a rok później w Kościeliskach. Profity dla Korony z tego tytułu nie trwały długo, gdyż już we wrześniu 1770 r. pod pozorem utworzenia kordonu sanitarnego mającego bronić Węgry przed zarazą cholery, wojska austriackie Marii Teresy zajęły zbrojnie starostwa: czorsztyńskie, sądeckie i nowotarskie, a rok wcześniej Spisz i ziemie nowosądeckie. W tym właśnie okresie dawny szlak pasterski łączący Nawsie (rejon dzisiejszego zbiegu ulic: Krupówki, Kościeliska i Nowotarska) z Doliną Jaworzynki zaczął być wykorzystywany przez pracujących w Kuźnicach górali, dając tym zaczątki powstaniu ulicy Krupówki. To właśnie w Kuźnicach w ówczesnym czasie znajdowało się swoiste centrum Zakopanego. Pierwsi turyści i badacze podróżujący w Tatry zatrzymywali się właśnie tam. Jednak uciążliwości związane z sąsiedztwem huty oraz uwarunkowania klimatyczne, takie jak wysoka wilgotność, częste mgły, mało słońca, nie sprzyjały wypoczynkowi. Coraz bardziej atrakcyjne stawało się ciche, spokojne i słoneczne „Nawsie”, gdzie koncentrowało się osadnictwo chłopskie. Wokół wybudowanego w 1847 roku kościoła - głównie przy ul. Kościeliskiej, zaczęło koncentrować się życie turystyczne. Z każdym rokiem pojawiało się coraz więcej letników, którzy znajdowali zakwaterowanie w góralskich gospodarstwach. Kuźnickie huty w dalszym ciągu nie gwarantowały spokoju i wypoczynku, jednak turyści często tam wędrowali np. zaznawać kąpieli żużlowych. Niewielka ścieżka ze spokojnego Nawsia biegnąca w stronę Kuźnic, łączyła się z nową „drogą żelazną” (w okolicach dzisiejszego skrzyżowania Zamoyskiego z Chałubińskiego). Krupówki były coraz częściej używane i powoli poczęły przeistaczać się w drogę wiejską. W dolnym jej biegu zaczęto budować pierwsze chałupy (m.in. Gąsienicy Staszeczka, Bachledy Curusia, czy Kuby Kołodzieja). Były to początkowo budynki jednoizbowe, które zastępowano z biegiem lat klasycznymi chałupami podhalańskimi - dwuizbowymi rozdzielonymi sienią. By zaspokoić potrzeby turystów zaczęto budować pierwsze sanatoria i zakłady lecznicze. Obok nich jak grzyby po deszczu powstawały domy letniskowe i pensjonaty. Z niewielkiej wioski, Zakopane stawało się coraz większą miejscowością turystyczno-uzdrowiskową. Już na początku XX wieku rozpoczęto starania o uzyskanie praw miejskich, jednak z powodów finansowych nastąpiło to dopiero po I Wojnie Światowej.

Druga połowa XIX wieku była dla dziejów Zakopanego niezwykle istotnym okresem. To wtedy z małej osady pastersko-hutniczej zaczęło powstawać niewielkie miasto – pretendujące do miana stolicy turystycznej. Obok ciągle popularnego, spontanicznego budownictwa ludowego, zaczęto prowadzić inwestycje planowe, głównie dzięki napływającej inteligencji z Warszawy i Krakowa. Obok podhalańskich chałup pojawiły się wille budowane w stylu szwajcarskim. Za pierwszą taką willę letniskową uznaje się dom Walerego Eliasza wg projektu jego brata Stanisława Eliasza, który wzniesiono właśnie przy Krupówkach w latach 1876-1877. W tym czasie (1877-1899) rozpoczęto także budowę pierwszego murowanego obiektu przy tej ulicy, jakim jest Kościół Świętej Rodziny (dziś Najświętszej Rodziny) zaprojektowany według projektu architekta Józefa Piusa Dziekońskiego z inicjatywy ks. Józefa Stolarczyka. Kolejnymi budynkami powstającymi wzdłuż ulicy były m. in. Dworzec Tatrzański (budynek spalił się dziś na jego miejscu stoi murowany obiekt noszący tę sama nazwę) powstały zgodnie z projektem Karola Zaremby w latach 1881-1882, willa dra Chałubińskiego (1881-1882), Szkoła Snycerska (1882-1883) wg proj. Antoniego Łuszczkiewicza, około 1885 roku powstał hotel Urbana „Jadwinówka”, rok później willa Jadwigi z Chałubińskich Surzyckiej „Jadwiniówka”, na przełomie lat 1885-1886 hotel Kuliga w miejscu wcześniejszego, pierwszego „hotelu” w chałupie Jana Gąsienicy Staszeczek zwanego „Pod Gewontem”.

Zmiana w budownictwie zakopiańskim nastąpiła po przybyciu pod Tatry Stanisława Witkiewicza. Od pierwszych lat pobytu w Zakopanem nawoływał do wykorzystywania w powstających budynkach motywów zaczerpniętych z miejscowej, chłopskiej tradycji. Początkowo jego nawoływania zostały odzwierciedlone w sposób eklektyczny, a mianowicie wykorzystywano elementy zdobnictwa i ornamentyki podhalańskiej, adaptując je w formy stylu szwajcarskiego. Takim przykładem z ulicy Krupówki była willa Marya (obecnie znana pod nazwą Poraj, wybudowana w latach 1890-1891 proj. F. Kallay) i Zakład Wodoleczniczy dra Chwistka „Hygea” (1890-1892, dziś hotel „Kasprowy Wierch”). W okresie Młodej Polski Zakopane odgrywało bardzo ważną rolę duchową narodu polskiego, wizyty w górskiej miejscowości stały się niemal obowiązkiem patriotycznym.

W tym czasie Polski nie ma na mapach Europy, a Polacy w tęsknocie za swoją tożsamością szukali symboli i znaków świadczących o ich pochodzeniu i odrębności w otaczającej ich rzeczywistości. Takim symbolem stało się Zakopane, którego kultura góralska - niestłamszona przez zaborcę, nieocenzurowana, prawdziwa i pierwotna upatrywana była jako ten zachowany skrawek „czystej Polski”. Przyjeżdżali tu znani poeci i malarze, przybywali politycy i działacze, wszyscy szukając natchnienia. Górale będący pod zaborem austriackim mieli ogromną swobodę, sprzyjało to tworzeniu myśli wyzwoleńczej i uczucia wolności. Wzorem innych krajów europejskich zaczęto poszukiwania stylu narodowego. Pomimo, że formalnie Polska nie istniała, to takie próby podejmowano na przełomie XIX i XX wieku. W środowisku krakowskim zrodziła się idea adaptacji neogotyku do stylu narodowego, nazywając go stylem ( nad)wiślano-bałtyckim. Jego prekursorem był wspomniany już architekt, który zaprojektował zakopiańską świątynię pw. Świętej Rodziny. Styl ten wykorzystywany był głównie do budowania obiektów sakralnych. Bardzo popularnym terminem wśród poszukiwaczy stylu narodowego była „swojskość”. Tę właśnie swojskość upatrywano jako pozostałość rodzimej architektury, to na wsi, w małych wioskach szukano inspiracji. W architekturze świeckiej nawiązywano do typowego dworu polskiego, tworząc tym zaczątki stylu dworkowego. W odkrywanym Zakopanem, które fascynowało odrębną kulturą, naturalnością, może nawet swoistą pierwotnością, również podejmowano próby adaptacji góralszczyzny na styl narodowy. Podjął się tego Stanisław Witkiewicz, który badał budownictwo, ornamentykę, przedmioty codziennego użytku, kultury góralskiej. Na tej podstawie stworzył styl zwany „zakopiańskim”, bądź „witkiewiczowskim”, pretendujący do miana kolejnego już stylu narodowego. Pierwszym budynkiem według nowego kierunku jest wzniesiona w 1893 roku willa „Koliba (Koleba)”, która znajduje się przy
ul. Kościeliskiej. Wkrótce zaczęło powstawać coraz liczniejsze grono naśladowców i styl zakopiański wypierał budownictwo reprezentujące styl szwajcarski.

Drewniane zabudowania z czasem zastępowano budynkami murowanymi. Zastosowanie materiałów ogniotrwałych spowodowane było licznymi pożarami w centrum Zakopanego, które nastąpiły na przełomie wieków. W wyniku pożaru z 1893 roku spłonęły budynki w okolicach dzisiejszego „Bazaru Polskiego”, miedzy innymi hotel Urbana „Jadwinówka”. W styczniu 1899 roku, spłonęło w centrum Zakopanego kilkanaście domów, ogień strawił nowo wzniesiony drewniany hotel „Morskie Oko” (wybudowany w 1897), pocztę, kilka willi, chałup i budynków usługowych na Krupówkach. W roku następnym spłonął budynek Dworca Tatrzańskiego, a w 1902 roku willa „Podlasie”.

Gdy w 1899 roku doprowadzono do Zakopanego kolej, zaczęto sprowadzać materiały ogniotrwałe, co miały zasadniczy wpływ na budownictwo w Zakopanem. Stara zabudowa Krupówek została wymieniona, w miejscu spalonych, drewnianych willi, hotelów i chałup powstały murowane kamienice. Już w 1900 roku powstał nowy hotel „Morskie Oko”, kamienica Zwolińskich, kamienica Mangla (przebudowana w 1906 r., otrzymując kostium secesyjny) i Kamienica Leisteina, a w 1906 roku wzniesiono hotel „Centralny”. Rok później rozpoczęto budowę hotelu „Warszawski”, w latach 1908-1910 według projektu Franciszka Mączyńskiego powstał budynek reprezentujący pierwsze cechy modernizmu w Zakopanem, a mianowicie „Bazar Polski”, z fundacji hrabiego Zamoyskiego. W latach 1902-1903 powstał nowy „Dworzec Tatrzański” proj. Wandalina Beringera, Gmach Poczty (1904-1905, projekt Eugeniusza Wesołowskiego). W latach 1913-1922 powstał budynek Muzeum Tatrzańskiego wg projektów Witkiewicza i Mączyńskiego, budowę nadzorował Leopold Winnicki. Był to pierwszy obiekt adaptujący cechy stylu zakopiańskiego na grunt architektury murowanej, a zarazem ostatni budynek zaprojektowany przez Witkiewicza. Na przełomie 1912-1913 roku powstał Internat Szkoły Przemysłu Drzewnego wg projektu Mariana Heitzmana.

Na początku XX wieku zmienił się wygląd Krupówek. Nie znaczy to, że nie powstawały już tam stylowe, drewniane wille, gdyż ok. 1895 r. wybudowano „Libeltówkę”, ok. 1905 powstała willa „Wenecja”, oraz wiele innych drewnianych budynków powstających „na prędce”.

Okres międzywojnia zaczął się w Zakopanem dość ciężko, kryzys gospodarczy spowodował zmniejszenie ruchu turystycznego a odzyskanie niepodległości zmieniło rolę Zakopanego z duchowej na rekreacyjno-uzdrowiskową. Uznane jako letnia, a następnie zimowa stolica Polski, Zakopane budowało swoja politykę wokół sportu, lecznictwa i krajobrazu.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku na Krupówkach pojawiać się zaczęły nowe formy architektoniczne. Choć jeszcze w latach dwudziestych obserwujemy style historyzujące na przykładzie budynków: Restauracji Przanowskiego (ok.1920) i Banku Spółdzielczego (1922 r.), tak w drugiej połowie lat dwudziestych i na początku trzydziestych pojawia się funkcjonalizm. W tym czasie wzdłuż ulicy Krupówki powstały inne modernistyczne, bądź półmodernistyczne kamienice, łączące w sobie elementy modernizmu, regionalizmu z elementami historyzmu. W tym okresie powoli znika zabudowa willowa, w zasadzie nie buduje się już w pierzei ulicy Krupówki drewnianych budynków. Pomimo, że na terenie miasta pojawiają się reminiscencje stylu zakopiańskiego, w jego drugiej odsłonie (lata ’30 XX w.), na terenach górskich wykorzystuje się architekturę organiczną, adaptuje się funkcjonalizm do drewnianych obiektów, pod koniec lat ’30 pojawiła się architektura reprezentująca wolny funkcjonalizm- neo regionalizm, to na Krupówkach powstają zabudowania zwarte, ograniczając swoją formę do architektury eklektycznej i modernizującej. Z pasterskiego szlaku, przez zabudowaną wiejską drogę powstaje miejska ulica obwarowana z obu stron kamienicami. Jednak w dalszym ciągu wysokie murowane kamienice kontrastują z pozostałą jeszcze drewnianą zabudową dwukondygnacyjnych budynków.

W burzliwym okresie okupacji hitlerowskiej na ulicy Krupówki powstały Zakłady mięsne wzniesione dla Karla Imkego w latach 1942-1943, przebudowano parter kamienicy Leisteina wg proj. Mariana Sulikowskiego w latach 1942-1943, jeszcze w 1942 roku rozpoczęto przebudowę restauracji Trzaski (niegdyś Przanowskiego, dziś hotel Giewont), zgodnie z projektem Mokrzyńskiego, Żurawskiego i Żychonia poza tym kończono budowy, które rozpoczęto przed wybuchem wojny (np. Kamienica Fajkosza). Kontynuowano nurt zapoczątkowany jeszcze w latach ‘30, gdzie powracano do regionalizmu. Jego przedstawicielami byli Stefan Żychoń, Anna Tołwińska-Górska, Juliusz Żórawski i Jerzy Mokrzyński. Do tego nurtu zaliczamy architekturę, ale także wystrój wnętrz. Na Krupówkach były to wnętrza: „Arkadia” Stube Likörfabrik w domu Anny Augustynkowej, czy „Deutsche Auchhandlung” w kamienicy Samuela Leisteina, sklep Piaseckiego w kamienicy Fajkosza, gabinet szefa Oddziału Żywnościowego Zarządu Miejskiego w „Bazarze Polskim”, czy choćby „Deutsche Bücherei” w „Pałacu Mody”.

Po zakończeniu wojny kontynuowano założenia, które wypracowano jeszcze z końcem lat ’30, czyli połączenie form funkcjonalnych z regionalizmem. Narodził się styl nowozakopiański, który charakteryzował się zintegrowaniem drewna i kamienia (ściany obłożone kamieniem ciętym i drewniane - gontowe dachy). Najlepszym przykładem tego stylu jest Dom Turysty (1953-1958 proj. Tadeusz Brzoza i Zygmunt Kupiec), znajdujący się przy ul. M. Zaruskiego, niedaleko ulicy Krupówki, sąsiadując z Gmachem głównym Muzeum Tatrzańskiego i Dworcem Tatrzańskim. W roku 1958 Zakopane otrzymało organizację wspomnianych już kolejnych Mistrzostw Świata FIS, które odbyły się w 1962 roku. Na te okazję z początkiem lat ’60 XX wieku zaczęły powstawać obiekty o charakterze socmodernistycznym nazywane potocznie „architekturą fisowską”, reprezentując ów nurt nowocześnie rozumianego regionalizmu. Obiektami wzdłuż Krupówek, które zostały wybudowane w tym czasie były restauracja „Wierchy” (1961-1962 proj. Jerzy Dajewski) oraz nieistniejący już Sam-Bar na rogu ulic Krupówki i dzisiejszych Alei 3 Maja. W 1961 roku opracowany został kolejny plan regulacyjny miasta, który przewidywał zamknięcie ulicy Krupówki dla ruchu kołowego ( nastąpiło to dopiero w 1973 r. ) i wytyczenie nowej drogi, nazwanej początkowo Krupówki B, później Alejami 1 Maja, dziś Aleje 3 Maja. W 1970 r. już przy samym deptaku, ponad pocztą powstał budynek Orbisu (proj. Jerzy Dajewski), a w 1974 wybudowano w tym rejonie hotel „Gazda” ob. „Gromada” (proj. Edwarda Warcaby). Te obiekty na nowo rozpatrywały problem regionalizmu, jednak już zupełnie inaczej postrzeganego, znacznie odchodząc od założeń Witkiewicza. Zbigniew Moździerz nazywa to budownictwo „regionalizmem socmodernistycznym”.

Po roku 1990 nastąpił wzmożony ruch budowlany w Zakopanem, nowe inwestycje nie ominęły serca miasta, czyli Krupówek. Rozpoczęła się epoka postmodernizmu, która trwa do dnia dzisiejszego.

Istotnym cytatem jaki należałoby zamieścić w tym miejscu są słowa Pani Barbary Setkowicz, które padły w publikowanym referacie „ Kształtowanie ulicy Krupówki w Zakopanem ” jeszcze w latach ’70 XX wieku, ale ich aktualność wciąż nie została zatracona: „ Atrakcyjność i niezwykłe walory zespołu przestrzennego, jakim są Krupówki, leżą głównie w wartościach niewymiernych wytworzonych przez tradycję żywiołowo ukształtowanej ulicy o wielorakiej funkcji. Obiekty charakteryzuje tu różnorodność stylowa i bezstylowa. Nie występują zespoły jednorodne o wysokiej wartości determinujące wytyczne formalne przy uzupełnieniu tkanki przestrzennej. Nie ma więc powodu, aby zagadnienie nowej formy kształtować tak, by tworzyła pozory przynależności do jednej z minionych epok stylowych. Operowanie nowymi środkami wyrazu musi podlegać jednak ograniczeniom, podyktowanym kontekstem, w jakim występują i tradycją otoczenia architektonicznego. Ta ostatnia winna być decydująca przy komponowaniu obiektów wolno stojących w rejonie ulicy i jej obrzeża. Perspektywy przecznic czy luki w zabudowie stwarzają wgląd w otaczający krajobraz, jak też zespoły drewnianej architektury ludowej. Niemniej jednak wytyczne wynikające z bezpośredniego kontekstu zespołów zabudowy Krupówek, narzucające głównie skalę i w pewnym stopniu charakter, nadal będą odgrywać zasadniczą rolę, dając jednak większą swobodę kształtowania formy architektury zarówno na drodze współczesnej interpretacji wartości regionalnych, jak i uformowań krajobrazowych. Zabudowa Krupówek, jak i jej rejonu, oddziałuje zespołami budynków i w tym aspekcie powinna być zarówno komponowana, jak i chroniona ”.

Choć cała pierzeja powinna zostać objęta nadzorem konserwatorskim to trzeba zaznaczyć, że na tej ulicy znajduje się obecnie10 budynków wpisanych do rejestru zabytków. Ponadto kolejne pięć zostało zaproponowane przez Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do objęcia taką formą ochrony w opracowanym Programie Opieki nad Zabytkami dla województwa małopolskiego na lata 2010-2013. Wszystkie te obiekty reprezentują wspomnianą już różnorodność stylową – rozdarcie pomiędzy architekturą regionalną, a kosmopolityczną. Zgodnie z nowelizacją ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która miała miejsce w 2010 roku, został na gminę nałożony obowiązek sporządzenia gminnej ewidencji zabytków. Jednostkowo nie są to budynki wybitne, jednak razem reprezentują bardzo wartościowe zjawisko architektoniczne. W całości ulica Krupówki posiada wartość nie tylko historyczną, naukową, ale również emocjonalną. Na tym krótkim odcinku prezentowane są całe dzieje Zakopanego, poszczególne zabudowania przypominają o rozwoju miasta, od chałupy góralskiej, przez style szwajcarskie, witkiewiczowskie, murowane budynki historyzujące, a następnie fazy szeroko pojętego modernizmu i postmodernizmu. Na tej przestrzeni wszystkie te bryły spotykają się i zaświadczają o tym jak rozkwitało Zakopane. To tutaj historia miasta spotyka się z licznie przybywającymi turystami – odbiorcami.

W obecnej sytuacji rynkowej, wartości zabytkowe ulicy Krupówki są mocno zagrożone przez niekontrolowaną ekspansję tandety w przestrzeń wartości tego miejsca. Obecnie dostrzegamy coraz większy bałagan reklamowy, a także pozbawianie tej ulicy prawdziwego wyrazu i charakteru. Kolorowy kostium nałożony na historyczną tkankę miejską stał się bardzo zaborczy i obecnie niemal całkowicie degraduje przestrzeń zabytkową. Ochrona Krupówek leży w interesie społecznym i jest przez tą społeczność głęboko akceptowana. Sam pomysł utworzenia Parku kulturowego leżał w gestii i z inicjatywy mieszkańców, przedsiębiorców oraz przybywających gości. Dlatego utworzenie na tym obszarze Parku Kulturowego jest jedynym właściwym rozwiązaniem postępującej degradacji.